354 Cząstka -by (-bym, -byś, -byśmy, -byście)
pisownia razem, osobno, z łącznikiem (II) | reguła w pełnym dostępie dla każdego

1. Pisownia łączna

Cząstkę -by (-byśmy, -byście, -bym, -byś) piszemy łącznie:

a) Z formami osobowymi czasownika, np. kupiłby, zarobiłabym, usunąłbyś, zagrzalibyście, chcielibyśmy; także używanymi bezosobowo (a zbudowanymi jak normalna forma rodzaju nijakiego czasownika): wydawałoby się, chciałoby się (zobacz też regułę o wymowie, tj. akcentowaniu, takich słów wymowa: akcent nie na przedostatnią sylabę).

b) W słowach będących faktycznie niepodzielnymi całostkami:

• aby (zob. też artykuł Czy można napisać a by?),
• ażeby (zob. też artykuł Czy można napisać a żeby?),
• coby (zob. też artykuł Czy można napisać co by?),
• gdyby (zob. też artykuł Czy można napisać gdy by?),
• iżby (zob. też artykuł Czy można napisać iż by?),
• jakby (uwaga na różnicę: zob. też artykuł Jak by to jakby zapisać?),
• jakoby (zob. też artykuł Czy można napisać jako by?),
• niby,
• oby,
• żeby, (uwaga na różnicę: zob. artykuł O różnicy między żeby a że by).

c) W słowach, które niekoniecznie mają już status tak silnie niepodzielnych jednostek jak te z punktu powyżej, ale których pisownia łączna utrwaliła się przez lata w piśmiennictwie:

• bodajby,
• byleby,
• choćby (zob. też artykuł Czy można napisać choć by?),
• chociażby (uwaga na różnicę: zob. artykuł Czy można napisać chociaż by?),
• czyżby,
• czyliżby,
• gdzieżby (uwaga na różnicę: zob. artykuł Czy można napisać gdzież by?),
• niechby,
• niechajby,
• niechżeby.

Wymienione w dwóch powyższych podpunktach słowa należy pisać tylko łącznie. Jest to lista pełna. Staramy się zatem podejść do sprawy inaczej niż w publikacji Rady Języka Polskiego „Zasady pisowni i interpunkcji polskiej” (Warszawa 2024), w której zawarto przykładowe wyliczenie budzące wątpliwości. Wrócimy do tego w punkcie 4. poniżej.

A w punkcie 5. napiszemy jeszcze o słowach, dla których dopuszczamy pisownię wariantywną.

2. Pisownia rozłączna

Cząstkę -by (-byśmy, -byście, -bym, -byś) piszemy osobno we wszystkich przypadkach niewymienionych w punkcie 1.

Warto jednak te przypadki jeszcze osobno pokazać. A zatem rozdzielnie napiszemy -by m.in.:

a) Z formami nieosobowymi czasownika, to jest z bezosobnikami, np. chciano by, uszyto by, z bezokolicznikami, np. móc by, dać by, z imiesłowami przysłówkowymi, np. jedząc by.

b) Z predykatywami, np. można by, trzeba by, warto by.

c) Z formami czasowników winien, powinien, np. powinna by tam pójść, powinien byś to zrobić, winni byśmy podziękować.

d) Z przysłówkami, także zaimkami przysłownymi, np. dobrze by tak wypadł, szybko byś nie wyszedł; stamtąd by, skąd by, kiedy byście, gdzie byś. Uwaga: czasem pisownia może być zróżnicowana w zależności od funkcji, por. Jak byś to zrobił? vs. Jakbyś wyszedł, nie musiałbyś się tłumaczyć (zob. informacje poprawnościowe w artykule Jak by to jakby zapisać?).

e) Z zaimkami, np. kto by dał radę?, wy byście nie dali, kimkolwiek by była.

f) Z partykułami i spójnikami, np.

• albo by (więcej w artykule O by stojącym przy albo),
• albowiem by (więcej w artykule Albowiem pisałbym dobrze),
• alboż by (więcej w artykule Tajemnicze albożby),
• ale by (więcej w artykule Ale coś bym napisał),
• ależ by (więcej w artykule Ależ ortografii byś się nauczyła),
• azali by (więcej w artykule Staropolskie połączenia),
• aż by (więcej w artykule Aż zapytam o to by),
• bądź by (więcej w artykule Bądź w pisowniowej separacji),
• bo by (więcej w artykule Bobym tak napisał?),
• bowiem by (więcej w artykule O by bowiem ci powiem),
• chyba by (więcej w artykule Chyba była reforma),
• czy by (więcej w artykule Czyby ryby chodziły na grzyby?),
• gdyż by (uwaga na różnicę, zob. artykuł Gdyżby jak gdyby?),
• jednak by (więcej w artykule Jednak dobrze znać ortografię),
• jednakże by (więcej w artykule Czy ktoś pisał jednakżeby?),
• lecz by (więcej w artykule Leczbyś tak nie napisał?),
• natomiast by (więcej w artykule Połącz natomiast z by),
• ponieważ by (więcej w artykule Zapytała, ponieważ łączna pisownia wydała się jej podejrzana),
• to by (partykuła),

Uwaga, o wyjątkowej wariantywnej pisowni niektórych słów piszemy dodatkowo w punkcie 5. Ponadto z wyjątkiem mamy do czynienia w przypadku spójnika że, zob. O różnicy między żeby a że by.

3. Cząstka -by a spójnik by

Należy odróżnić cząstkę -by od spójnika by równego ‘aby’ (który również tworzy ciąg form byśmy, byście, bym, byś), por.

• Kupiłby chleb, gdyby miał pieniądze i Kupił, by mieć chleb w domu;
• Chcielibyśmy już mieć to za sobą i Chcieli, byśmy mieli już to za sobą;
• Trzeba by zacząć żyć na nowo i Trzeba, by życie ułożyło się na nowo;
• Szybko byście nie wyszli i Szybko, byście wyszli z więzienia.

4. Komentarz do reformy ortograficznej RJP

Pisownia cząstki -by z partykułami i spójnikami przez lata budziła duże wątpliwości piszących. Niektóre zasady pisowni zawierały ogólną wskazówkę, że -by z partykułami piszemy łącznie, co nie było prawdą co najmniej w przypadku takich połączeń, jak jeszcze by, akurat by, pewnie by, nawet by. W innych zasadach pisowni podawano listę partykuł i spójników, z którymi -by należy pisać łącznie, często jednak lista ta była zbyt szeroka, zawierała bowiem połączenia typu otóż + by, przecież + by, które użytkownicy polszczyzny zapisują rozdzielnie. Czy słowo żeby, które zapisuje się łącznie w zdaniach Pójdę tam, żeby ochłonąć, a osobno w zdaniach Wciąż sądzę, że by się nie zgodził (taka jest praktyka ortograficzna, w tym wydawnicza). Czasem też tłumaczono pisownię rozdzielną jeszcze by tym, że jeszcze uznawano za przysłówek (gdzie pisownia jest rozdzielna), a nie partykułę (gdzie pisownia, w teorii, powinna być łączna). Wszystko to rodziło wiele wątpliwości.

Dlatego Dobry słownik od dawna kodyfikował tę pisownię inaczej, w wielu przypadkach sankcjonując pisownię rozdzielną lub dopuszczając pisownię wariantywną (zgodną z uzusem).

Po reformie ortograficznej RJP akcent został przesunięty na pisownię rozdzielną.

2. Cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście pisze się rozłącznie:

(…)

c) po spójnikach, np.

Poszedłby na spacer albo by został w domu.

Jeśli miałby wybierać, to by wolał kolor niebieski.

Zastanawiam się, czy by nie pojechać w góry.

d) po wszystkich innych częściach mowy, np.

Samochodem byś chyba pojechał.

Czerwony by się zrobił ze złości.

Psa szczekającego by się nie wystraszył.

Prędko by nie znalazła takiego męża.

Trzech by nie dało rady.

My byśmy dokończyli.

Jest to krok w bardzo dobrą stronę. Widzimy tu zrównanie pisowni spójników, partykuł i przysłówków z by: właściwa jest pisownia rozłączna.

Z drugiej jednak strony publikacja Rady Języka Polskiego zawiera problemantyczny zapis. Nie dało się uniknąć jego zamieszczenia, problem jednak w tym, jak został on ujęty. Zacytujmy:

[piszemy łącznie] w niektórych formach przypominających połączenie spójnika lub przysłówka z cząstką -by, ale mających status odrębnego wyrazu, np. aby, ażeby, byleby, chociażby, choćby, czyżby, gdyby, gdzieżby, iżby, jakby, jakoby, jakżeby, niby, niżby, żeby.

To wprowadza spore zamieszanie. Po pierwsze, jest to lista przykładowa. Czy zatem wolno np. jeśliby do niej dołączyć i pisać jeśliby łącznie? A jak rozpoznać, że bodajby należy do tej listy? Albo niechby? A może nie należy?

Po drugie otrzymujemy tu wyliczenie bardzo różnych przypadków. Każdy widzi dziś w gdyby i aby po prostu całostki, a niekoniecznie tak patrzy na byleby. Ponadto niektóre słowa w zależności od kontekstu mogą być zapisane różnie (co pokazujemy we wcześniejszych punktach, gdy odsyłamy do artykułów poprawnościowych).

Po trzecie, zawiera ta lista wątpliwe słowa. Skąd pomysł, że niżby ma status odrębnego wyrazu? W starannych tekstach jest często zapisywane rozdzielnie…

Staramy się więc w Dobrym słowniku uporządkować te kwestie nieco inaczej. W szczególności nie widzimy innego wyjścia, niż wymienienie wszystkich przypadków pisowni łącznej jako jedynej (punkt 1 powyżej) i wszystkich przypadków pisowni wariantywnej (punkt 5 poniżej).

5. Pisownia wariantywna

W punkcie 1. naszej reguły wymieniamy wszystkie przypadki pisowni łącznej jako jedynej. Poniżej zaś przedstawiamy listę słów, które można pisać łącznie, jeśli ktoś się na taką pisownię zdecyduje. Trzeba zatem rozumieć to tak, że standardowa (po reformie ortograficznej) jest ich pisownia rozłączna, ale Dobry słownik dopuszcza ich pisownię łączną, przede wszystkim ze względu na panujący uzus.

• toby (wyłącznie spójnik! więcej w artykule O by stojącym przy to),
• jeśliby, jeżeliby (więcej w artykule Jeśliby napisać to razem, to co?),
• niżby (więcej w artykule Lepiej pisać niż by niż niżby?),
• niźliby, niżeliby (więcej w artykule O by stojącym przy niźli),
• aniżeliby (więcej w artykule Ortografia książkowego słowa).