356 Wyrazy z przedrostkami i cząstkami przed słowami
pisownia razem, osobno, z łącznikiem (III)

0. Wstęp

W poniższej regule staramy się zbiorczo opisać pisownię przedrostków i cząstek wyrazowych stawianych PRZED rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami. Dla części takich cząstek napisaliśmy osobne reguły, do których linkujemy w treści.

Komentujemy też w tej regule zmiany ortograficzne wprowadzone przez Radę Języka Polskiego od 2026 roku. Przynoszą one dużo zamieszania, a przyniosą zapewne jeszcze więcej, gdy piszący po polsku zaczną próbować się do nich stosować. Sądzimy zresztą, że będą one jeszcze modyfikowane i doprecyzowywane, zwłaszcza gdy pojawi się słownik ortograficzny zapowiedziany przez RJP – wówczas na realnym materiale wyrazowym sami kodyfikatorzy dostrzegą kłopotliwość stosowania uchwalonych zasad.

Poniżej prezentujemy zatem własną koncepcję, z inną obudową teoretyczną, choć – jak nam się wydaje – zbieżnością wielu konkretnych pisowni z zasadami RJP.

1. Pisownia przedrostków równokształtnych z przyimkami (np. do-, nad-, wokół-)

Mamy tu do czynienia z grupą cząstek, których właściwa pisownia

Tak samo zapisuje się te cząstki w przymiotnikowych złożeniach od wyrażeń przyimkowych, zob. regułę pisownia razem, osobno, z łącznikiem (I): przymiotniki od wyrażeń przyimkowych (np. przyzakładowy).

2. Pisownia modyfikujących cząstek niebędących skróceniami od przymiotników (np. arcy-, neo-)

Trzeba przyznać, że nazwanie tych cząstek jest bardziej skomplikowane niż samo ich wymienienie. Chodzi to bowiem o charakterystykę tego rodzaju początkowych cząstek, które

3. Pisownia modyfikujących cząstek będących skróceniami od przymiotników (np. cyber, eko)

Cząstki, które są uciętymi początkami przymiotników, można zapisywać na dwa sposoby: razem lub osobno. Pisownię rozłączną (choć inaczej definiowaną i określoną według niejasnych kryteriów) dopuściła Rada Języka Polskiego w reformie ortografii 2026 roku.

Poniżej prezentujemy przykładową listę takich cząstek, ułożoną alfabetycznie. Od razu zaznaczamy, że ich faktyczna pisownia w uzusie bywa zróżnicowana. Tak na przykład

4. Pisownia super, ekstra, mega, mini, mikro, maksi, makro

Szykujemy osobną regułę na temat tych cząstek.

5. Pisownia z łącznikiem

6. Reforma RJP i komentarz do niej

Na początek musimy zacytować pewne zapisy z publikacji Rady Języka Polskiego, żeby dobrze było widać, o co chodzi. Znajduje się w tej publikacji punkt 4.7 noszący tytuł „Pisownia wyrazów z cząstkami niesamodzielnymi”. Punkt pierwszy brzmi: „Niesamodzielne cząstki rodzime i obce pisze się łącznie z wyrazami zapisywanymi małą literą, np.” — i tu następuje wyliczenie bardzo różnych cząstek: a-, do-, kontr-, pode-, przeciw-, ultra-, wice-, wokół- itd.

Punkt drugi dotyczy pisowni z łącznikiem w połączeniach z nazwami własnymi.

Trzeci punkt trzeba już zacytować w całości:

3. Dopuszcza się rozdzielną pisownię cząstek, które mogą występować jako samodzielne wyrazy, np. super-, ekstra-, eko-, wege-, mini-, maksi-, makro-, mikro-, turbo-, z wyrazami (rzeczownikami, przymiotnikami, przysłówkami) zapisywanymi małą literą, np.

ekożywność lub eko żywność (= żywność eko)

ekstrazarobki lub ekstra zarobki (= zarobki ekstra)

miniwieża lub mini wieża (= wieża w rozmiarze mini)

superpomysł lub super pomysł (= pomysł super)

megazadowolony lub mega zadowolony (= zadowolony mega)

Z rzeczownikami zapisywanymi wielką literą wprowadza się zapis wariantywny tych cząstek: z łącznikiem lub rozdzielny, np.

super-Polak albo super Polak

ekstra-Philips albo ekstra Philips

Plus uwaga następującej treści:

Możliwość pisowni rozdzielnej nie dotyczy wyrazów o utrwalonej postaci i znaczeniu, przeważnie mających charakter terminologiczny, np.

ekstraklasa ‘najwyższa klasa rozgrywek sportowych w danej dyscyplinie’

makroekonomia ‘dział ekonomii zajmujący się badaniem dochodu narodowego, popytu, podaży, zatrudnienia w skali gospodarki narodowej’

supermarket ‘duży sklep samoobsługowy’

turbodoładowanie ‘zastosowanie w silniku spalinowym turbosprężarki w celu zwiększenia jego mocy’

Zasadniczym problemem jest już podział cząstek na najwyższym poziomie na niesamodzielne i samodzielne, czyli te, które „mogą występować jako samodzielne wyrazy”. Wszelkie nad, pod, około mogą przecież występować jako samodzielne wyrazy, ale ich możliwość rozdzielnej pisowni nie dotyczy. Dlatego wymienione są na liście zatytułowanej „Niesamodzielne cząstki rodzime i obce”. Widać tu jednak, jak kryterium samodzielności może prowadzić na manowce.

Po drugie, w punkcie trzecim następuje pomieszanie bardzo różnych słówek. Doceniamy to, że RJP zauważyła rozbieżność między regułami każącymi pisać super, mini czy mega łącznie a uzusem z pisownią rozłączną. Tylko że wrzucono do jednego worka różne przypadki. Stabilne mini, które dotyczy po prostu rozmiaru (swoją drogą przykład miniwieży jest nieszczęśliwy, bo czy przypadkiem nie jest to wyraz „o utrwalonej postaci i znaczeniu”, mający charakter terminologiczny? może więc pisownia rozłączna jest wątpliwa?). Różne znaczeniowo mega, które