400. h czy ch?

1. Reguły dziś już bardziej teoretyczne

Pisownia ch i h na podstawie wymowy to dziś już właściwie relikt. Odróżnienia takiego świadomi są Polacy z Kresów Wschodnich i mieszkańcy przygranicznych terenów z Ukrainą, Białorusią i Słowacją. W większości wyrazów zapisanych przez h wymawiają głoskę dźwięczną, a przez ch — bezdźwięczną. W ogólnej polszczyźnie zarówno h, jak i ch są wymawiane bezdźwięcznie (z wyjątkiem pewnych nielicznych kontekstów, w których obie mogą stać się dźwięczne).

Równie kłopotliwa w zastosowaniu jest dziś zasada historyczna, wedle której tylko wyrazy obcego pochodzenia zawierają h.

Podobnie jest z motywowaniem pisowni przez h wymianami głoskowymi. Zwykle podaje się, że literę h w wyrazach polskich zapisujemy, gdy wymienia się w formach odmiany lub pochodnych ze spółgłoską [g] (np. wahać — waga), ze spółgłoską [ż], (np. druh — drużyna), ze spółgłoską [z], np. (błahy — błazen). Problem jednak w tym, że wymiany te nie tworzą żadnych dłuższych serii, a ponadto przykłady, którymi są ilustrowane, zawierają pary wyrazów, między którymi związek znaczeniowy jest dziś niewielki.

2. Reguła pewna, acz dotycząca niewielu słów

Z tego wszystkiego, co napisaliśmy powyżej, wynikałoby, że jedyną pewną regułą byłaby reguła następująca: h zapisujemy w kilku charakterystycznych cząstkach rozpoczynających wyrazy, np. hekto-, hetero-, hiper-, hipo-, homo-, hydro-.

3. A gdzie ch?

Podstawowe zasady występowania połączenia literowego ch w wyrazach polskich można ująć następująco:

a) Dwuznak ch zapisujemy, gdy wymienia się w formach odmiany lub pochodnych ze spółgłoską [sz], np.

• suchy — suszyć,
• czacha — czaszka,
• oddychać — dyszy.

Uwaga: przyjęło się również wyrazy z h odmieniać w miejscowniku z zużyciem sz, np. wataha — watasze; zob. regułę odmiana nazw i rzeczowników (C): zakończone w piśmie na -ha po samogłosce.

b) Dwuznak ch zapisujemy, gdy występuje na końcu wyrazu, np. o szafach, na schodach, groch, brzuch.

Uwaga: istnieją nieliczne wyjątki dla wyrazów obcych lub zapożyczonych, np. ajatollah, druh.

c) Dwuznak ch zapisujemy po literze s, np. schemat, oschły, podeschnąć.

Uwaga: istnieją nieliczne wyjątki dla wyrazów obcych lub zapożyczonych, np. ekshumować, Bush, show (połączenie sh w wyrazach obcych wymawiane jest najczęściej jako [sz]).